Ovaj rad se u prvo vreme, kada je formirana 19. brigada oktobra 1943. godine, uglavnom svodio na organizaciju i rad analfabetskih tečajeva po jedinicama, učenje partizanskih borbenih pesama, uvežbavanje horova i pripremanje manjih priredbi koje su borci pojedinih četa davali narodu. [1]
Povratkom brigade iz gornjeg Podrinja na područje Birča i Spreče, pojačan je kulturno-zabavni rad, održano je niz zborova sa građanima, dato nekoliko priredbi po selima, a aktivnost se odvijala i na planu idejno-političkog i kulturno-prosvetnog obrazovanja i vaspitanja boračkog sastava. U toku septembra 1944. godine, intenzivno se radilo na likvidaciji nepismenosti u brigadi, ali zbog nedostatka pisaćeg materijala nije se postiglo koliko se moglo postići. U septembru su osnovani horovi po četama i bataljonima u koje su uključeni omladinci koji su imali smisla za ovaj rad, a vršene su intenzivne pripreme za pisanje članaka i skečeva i za održavanje omladinskih zborova i konferencija na terenu. [2]
U toku oktobra kulturno-prosvetna delatnost osetno je porasla kako u jedinicama 19. brigade, tako i na terenu. U ovom periodu na području Tuzle dato je niz priredbi u Gornjoj Tuzli, Simin Hanu, Kreki, Živinicama i u Tuzli, a privodio se kraju i rad na likvidaciji napismenosti u jedinicama. Pored toga, aktivno se radilo sa omladinom na terenu. Održavane su konferencije u okolini Ilinčice, Par Sela, Simin Hana, gde je postignut određeni uspeh, naime, posle ovih konferencija omladinci su se dobrovoljno javili u brigadu iz svih ovih mesta. [3]
U toku novembra 1944. godine brigada je dejstvovala u zahvatu ceste Sokolac – Rogatica, te, i pored svakodnevnih akcija i borbi sa ustaškim i nemačkim snagama, kulturno-prosvetni rad u jedinicama brigade bio je nešto življi nego obično, ali još nedovoljno organizovan, iako su formirani kulturno-prosvetni odbori, komesari su još uvek bili nosioci kulturno-prosvetnog rada. U to vreme organizovano je nekoliko sela po selima i date su nekolike priredbe za narod. [4]
Prema oceni političkog komesara 27. divizije Zarije Škerovića, u periodu januara 1945. godine kulturno-prosvetni rad u 19. brigadi bio je življi nego u drugim brigadama 27. divizije. U tom periodu u jedinicama brigade održano je 8 predavanja iz geografije (o postanku zemlje, kontinentima, geografskom položaju Jugoslavije i o Balkanu). Ova predavanja imala su za cilj podizanje obrazovnog nivoa boračkog sastava, a interesovanje boraca na časovima bilo je veoma dobro. [5]
U periodu borbi za oslobođenje Sarajeva propagandni odsek 27. divizije dao je punu pomoć kulturno-prosvetnim odborima u jedinicama brigade na organizaciji kulturno-prosvetnog rada, zbog toga je taj rad postao redovna pojava, dato je nekoliko priredbi za narod i vojsku. Na tim priredbama izvođeni su skečevi sa vrlo dobrim motivima, koji su govorili o najaktuelnijim događajima u istočnoj Bosni, o uvlačenju četnika i ustaških agenata u narodnooslobodilačke odbore, o razbijačkoj delatnosti ovih agenata prilikom formiranja odbora narodnooslobodilačkog fronta, obnove zemlje i slično. [6]
Taj kulturno-zabavni život u jedinicama brigade nastavljen je i u toku aprila, ali je težište bilo usmereno na opismenjavanje novoprimljenih boraca iz Srbije i sa Kosova. [7] Popunom brigade sa Albancima sa Kosova, ponovo se pojavio veliki broj nepismenih boraca. Odmah po njihovom opismenjavanju, istovremeno su održavane priredbe koje su davali borci i te priredbe prerastale su prave svečanosti. Na njima su zaboravljene sve teškoće i problemi kojima su posebno novoprimljeni borci bili opterećeni.
Izvor: Devetnaesta birčanska brigada
[1] Zbornik NOR, tom IX, knj. 6, dok. br. 18.
[2] Zbornik NOR, tom IX, knj. 7, dok. br. 34. i 35.
[3] Zbornik NOR, tom IX, knj. 7, dok. br. 99.
[4] Zbornik NOR, tom IX, knj. 7, dok. br. 136.
[5] Zbornik NOR, tom IX, knj. 8, dok. br. 100 i knj. 9, dok. br. 71.
[6] Zbornik NOR, tom IX, knj. 9, dok. br. 131.
[7] 289 Isto, dok. br. 71.