U duhu odluka Prve zemaljske konferencije Antifašističkog fronta žena Jugoslavije (Petrovac, 6. decembar 1942), u oktobru 1943. godine je otpočelo osnivanje organizacija Antifašističkog fronta žena u Crnoj Gori. Tada je formiran Glavni inicijativni odbor AFŽ-a za Crnu Goru i Boku (Danica Marinović, Lidija Jovanović, Ljubica Kovačević, Dobrila Ojdanić, Bosa Đurović, Bosa Pejović i Đina Prlja). Glavni odbor je ženama Crne Gore i Boke uputio proglas u kojem se, između ostalog, kaže:
“U ovom odlučnom i posljednjem boju, kada se nalazimo blizu slobode, mi žene ne smijemo ostati po strani. S puškom u ruci na frontu, ili radom u pozadini – svaka žena mora uzeti učešća u ovoj velikoj oslobodilačkoj borbi… Organizujte pozadinu, učestvujte u izgrađivanju narodne vlasti… Stupajte u svoju organizaciju – u naš Antifašistički front žena – preko njega ćemo najbolje pomoći sebi, svome narodu i svojoj vojsci.”
Prvi kongres AFŽ-a Crne Gore i Boke održan je u Kolašinu 5 – 6. decembra 1943. godine. Kongres je prisustvovalo 400 žena – delegata, a u svom uvodnom obraćanju Milica Jovanović je, između ostalog, rekla:
“…Majke i sestre, danas mi imamo svoju moćnu organizaciju i ja vas pozivam da sa ovog Kongresa pođemo čvrsto riješene da ćemo sa svoje strane učiniti sve da se ovaj rat što prije završi. Obećajmo da nećemo žaliti truda, kao što ga ni do sada nijesmo žalile, da naša pozadina i naš front budu jedinstveni front pobjede”.
Na Kongresu su podnijeta dva referata: Uloga žena u Narodno-oslobodilačkoj borbi (Đina Prlja) i Organizacija AFŽ-a u Crnoj Gori i Boki (Lidija Jovanović). Izabran je Glavni odbor AFŽ-a za Crnu Goru i Boku. Za predsjednicu Odbora je izabrana Marija Mitrović, a za sekretarku Lidija Jovanović. Pored predsjednice i sekretarke, u Izvršni odbor Glavnog odbora je ušlo još pet članica, uglavnom ranijih članica Inicijativnog odbora.
Na Prvom kongresu AFŽ Crne Gore i Boke usvojena je Rezolucija u kojoj su navedeni zadaci ove organizacije: širenje i jačanje mreže ženskih organizacija i omasovljenje AFŽ-a; povećanje učešća žena u “izgradnji narodne vlasti”, kako “zbog učvršćenja same vlasti i organizovanja pozadine, tako i zbog političkog osvješćenja žena”; mobilisanje žena radi prikupljanja pomoći za potrebe vojske; uključivanje žena u oružane i diverzantske akcije; opismenjavanje žena; osnivanje posebnog lista AFŽ-a i uspostavljenje tijesne veze sa Centralnim odborom AFŽ-a Jugoslavije.
Sa Kongresa je ženama Crne Gore i Boke upućen proglas u kojem se, između ostalog, kaže:
“Samo ujedinjenje u borbi protiv fašizma mi ćemo izvojevati slobodu svome narodu i sebi pravo na dostojan život. Mi ćemo zauvijek izbrisati sva ona vremena i zakone koji su nas smatrali nižima i ponižavali. Zajedno sa našom braćom na frontu i u pozadini, mi ćemo ostvariti puno jedinstvo naroda, a ujedinjene u naš moćni Antifašistički front žena, mi ćemo ispuniti svoj dug prema narodu i osiguraćemo sebi pravo na potpuno učešće u političkom životu”.
Nakon Kongresa su po srezovima i opštinama održane konferencije na kojima su izabrana rukovodstva. Organizacije AFŽ-a postaju sve masovnije. Žene učestvuju u prikupljanju pomoći za vojsku u hrani, odjeći, sanitetskom materijalu i njeguju ranjenike. Niču kolektivne radionice i perionice za preradu vune i kože, i za šivenje rublja.
Organizuju su tzv. “udarničke nedjelje”. Tako su žena iz Nikšićkog sreza za deset dana isplele 580 pari čarapa.
“Za posljednjih deset dana nastalo je takmičenje koja će opština, odnosno selo, najviše uraditi za borce“, kaže se u izvještaju od 5. marta 1944, koji su sreski odbori dostavili Glavnom odboru. “Rezultati ovog rada već se osjećaju. Drugarice iz jednog sela opštine Durmitorske sašile su na rukama za 24 sata 114 pari košulja i gaća i radile 140 pari opanaka.”
U izvještajima se spominju i akcije prenosa teških ranjenika, municije – granata. Tako su žene iz Durmitorskog sreza po najvećoj hladnoći na svojim leđima prenijele na stotine granata preko svog terena.
Kroz političke kurseve, koji su po direktivi Partije organizacija AFŽ-a održani u prvom tromjesečju 1944. u srezovima Nikšićkom, Šavničkom i Durmitorskom, prošlo je preko stotinu žena. Neke od tema o kojima se razgovaralo bile su: Domaći izdajnici, Izbjeglička vlada i ostale reakcionarne klike, Demokratska Federativna Jugoslavija, Cilj narodnooslobodilačke borbe. Takođe je bilo govora i o ravnopravnosti i borbi žene kroz istoriju.
Tokom 1944. organizacija AFŽ-a je naročitu pažnju posvetila organizovanju anafalbetskih kurseva. Mnoge žene su se tada opismenile, a formirane su i komisije za čistoću, koje su se borile protiv širenja zaraznih bolesti i nastojale da se higijenske prilike i životni uslovi na selu što bolje srede.
Od 1. aprila 1944. počinje da izlazi Naša žena – list AFŽ-a Crne Gore i Boke. Naša žena je u prvoj godini izlaženja naročito objavljivala ratne reportaže, čije su autorke bile žene.
Zbog sve veće potrebe za sanitetskim kadrom, Glavni odbor AFŽ-a je organizovao sanitetske kurseve u većini mjesta Crne Gore. Tako je u Kolašinu osnovana škola narodnog zdravlja koju je pohađalo šezdeset djevojaka i mladića.
Na Cetinju je 1. januara 1945. održano savjetovanje AFŽ-a Crne Gore i Boke, kome je prisustvovalo četrdeset pet žena. Pročitana su dva referata: Uloga AFŽ-a i Dosadašnji rad i zadaci AFŽ-a. Na ovom savjetovanju je zaključeno da treba nastaviti sa masovni okupljanjem žena u organizaciji AFŽ-a, kao i da i dalje treba raditi na njihovom političkom uzdizanju.
“Samo politički izgrađene žene mogu uzeti učešća u organima vlasti – narodnooslobodilačkim odborima, jer se prilikom izbora ne gleda da li je neko muškarac ili žena – bitno je da se biraju oni koji su za dužnost sposobni”, kaže se u jednom referatu sa ovog savjetovanja.
Bosa Đurović, Zoran Lakić, Bosa Vuković; Žene Crne Gore u revolucionarnom pokretu; 1960
Izvor: Muzej žena Crne Gore